کتابخانه و کتابداری در ایران عصر سامانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

رئیس گروه فراهم‌آوری منابع غیرکتابی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

چکیده

هدف: بررسی وضعیت ساختمان و تجهیزات، روش‌های گسترش مجموعه، ساماندهی کتاب، و انواع کتابخانه‌ها در عصر سامانی است.
روش/رویکرد پژوهش: روش پژوهش تاریخی است و داده‌های آن با استفاده از مرور متون و منابع کتابخانه‌ای گردآوری و تحلیل شده است.
یافته‌ها: کتابخانه‌ها از مهم‌ترین نهادهای فرهنگی در عصر سامانی به‌شمار می‌آیند و به انواع کتابخانه‌های سلطنتی، عمومی، مدارس، و مساجد تقسیم می‌شدند. مجموعه آنها بیشتر از طریق وقف، استنساخ، ترجمه، تألیف، و اهدا تأمین می‌شدند. در این نهادها که مکانی پژوهشی و آموزشی، از طریق تجمع علما و دانشمندان، به‌شمار می‌آمده است می‌توان کارکردهای اصلی حرفه کتابداری را مشاهده کرد.
نتیجه‌گیری: با توجه به شکوفایی و عظمت کتابخانه‌های مختلف، گسترش مداوم مجموعه‌ها، استفاده فراوان از منابع آنها، داشتن مراجعان دانشمند و عالم، و اداره نظامند این کتابخانه‌ها توسط هیئتی متشکل از مدیر، خازن، و کتابدار، اغراق نیست که شرق‌شناسان با وجود همزمانی این دوران با قرون وسطی در مغرب زمین، آن را "رنسانس فرهنگی" ایران نامیده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Library and Librarianship in Samanid Empire

نویسنده [English]

  • F. Kohan
Head of Department of Acquisition of Non-Book Materials, National Library and Archives of Iran
چکیده [English]

Purpose: To explore library building and equipment, methods for collection development, book organizations and different kinds of libraries during Samanid period.
Methodology/Approach: The historical method is used and data was gathered from library resources.
Results: Libraries were the most important institutions in Samanid era and were categorized in royal, public, school and mosque libraries. Their collections were mainly provided through devotion, derivation, translation, compilation and donation. Many of the libraries' main activities can be seen in these institutions where scientists and scholars gathered for research and education.
Conclusion: Due to the growth and development of different libraries, the expansion in their collections, the high usage of their resources, having users from scientists and scholars and the systematic management of libraries by a committee of manager, treasurer and librarian; and in spite of being contemporary with Medieval in west, orientalists call Samanid era the age of "cultural renaissance" in Iran. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Library
  • Librarianship
  • Samanid Empire
  • Iran
  • History
اب‍ن‌ق‍اضی‌ش‍ه‍ب‍ه‌، اب‍وب‍ک‍رب‍ن‌اح‍م‍د (۱۹۷۸). طب‍ق‍ات‌ال‍ش‍اف‍عی‍ه‌. (ح‍افظ ع‍ب‍دال‍ع‍لی‍م‌خ‍ان، ب‍ت‍ص‍حی‍ح‍ه‌‌و‌ علق علیه و رتب فهارسه). ‌حی‍درآب‍اد: دائ‍ره‌ال‍م‍ع‍ارف ‌ال‍ع‍ث‍م‍انی‍ه‌.
اب‍ن‌ن‍دی‍م‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌اس‍ح‍ق‌ (1346). الفهرست. (رضا تجدد، به کوشش). [تهران]: کتابخانه ابن‌سینا.
افشار، ایرج (1344). سیر کتاب در ایران. تهران: امیرکبیر.
افشار، ایرج (1353). کتابداری‏ در کتابخانه‌های قدیم ایران. بررسی‌های تاریخی، (51)، 151-170.
بهروزی، علی‌نقی (1346). تاریخچه کتابخانه‌ها و مطبوعات و چاپخانه‌های فارس. ]شیراز[: انجمن کتابخانه‌های عمومی شیراز.
ب‍ی‍هقی، علی‌ب‍ن ‌زی‍د (1348). ت‍اری‍خ ‌بی‍ه‍ق‌. (اح‍م‍د به‍م‍نی‍ار، مصحح و تعلیق‌نویس؛ ‌م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍وه‍اب ‌ق‍زوی‍نی، مقدمه‌نویس)‌. [تهران]: کتابفروشی فروغی‏‏.
جواهری، خیال محمدمهدی (1992). من تاریخ المکتبات فی‌البلدان العربیه. دمشق: [بی‌نا].
ح‍اک‍م ‌نیش‍اب‍وری‌، م‍ح‍م‍دب‍ن ‌ع‍ب‍دال‍ل‍ه (1375). تاریخنیشابور. (محمدبن حسین خلیفه نیشابوری، مترجم؛ محمدرضا شفیعی کدکنی، به کوشش). تهران: آگه.
حسینی، محسن (1379). کتابخانه‌های خراسان و ماوراالنهر قبل از هجوم مغول. در محمد فرح‌زاد (ویراستار)، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی. م‍ش‍ه‍د: ب‍نیاد پ‍ژوه‍ش‌ه‍ای‌اس‍لامی.
دال‌، س‍ون‍د (1372). تاریخ کتاب: از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر. (محمدعلی خاکساری، مترجم). مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1355). فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم. قم: آستانه مقدسه.
دوانی‌، ع‍لی‌ (1366). مفاخر اسلام. تهران: امیرکبیر.
راسخ، علی احمد (1379). کتاب و کتابخانه در حوزه‌های شیعی از قرن سوم تا پایان پنجم هجری. در محمد فرح‌زاد (ویراستار)، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلام. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
‌رج‍بی،  م‍ح‍م‍دح‍س‍ن (1381). ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه ‌در ایران‌. ت‍ه‍ران‌: دف‍ت‍ر پ‍ژوه‍ش‌ه‍ای ‌ف‍ره‍ن‍گی‌‏.
رسولی، حجت (1387). منطقه ماوراء‏النهر و خراسان پیشتاز جنبش کتاب و کتابخانه در ایران و آسیای مرکزی. پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، (58 )، 53-64.
رضا، فضل الله (1353). نکاتی چند درباره مقام ابوریحان بیرونی. در مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی (گردآورنده)، مجموعه مقالات یادنامه بیرونی. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.
س‍اع‍ات‍ی،ی‍ح‍ی‍ی‌‌م‍ح‍م‍ود (1374). وق‍ف ‌و س‍اخ‍ت‍ارک‍ت‍اب‍خانه‌های ‌اس‍لام‍ی‌: ک‍اوش‍ی‌درم‍ی‍راث‌ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌اس‍لام‌‌. (‌اح‍م‍د ام‍ی‍ری‌‌ ش‍ادم‍ه‍ری، مترجم)‌. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
سامی، علی (1352). سیر دانش و فرهنگ ایران در ادوار مختلفه بعد از اسلام: مساجد بزرگ نخستین مراکز و مجامع درسی در سده‌های نخستین اسلام. هنر و مردم، 11 (126)، 35-49.
س‍ب‍کی‌، ع‍ب‍دال‍وه‍اب‌‌ب‍ن ‌ع‍لی (1978). معید النعم و مبید النقم. ق‍اه‍ره‌: م‍ک‍ت‍ب‍ه‌ ال‍ک‍لیات ‌الازه‍ری.
س‍ب‍کی‌، ع‍ب‍دال‍وه‍اب‌‌ب‍ن ‌ع‍لی‌(1976(. طبقات الشافعیه الکبری. (محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، به کوشش). قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
س‍خ‍اوی‌،  م‍ح‍م‍دب‍ن ‌ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن (1353ق). الضوءاللامع. قاهره.
سردار، ضیاءالدین (1369).  نقش کتاب در گسترش تمدن اسلامی. (مهیار علوی مقدم، مترجم). مشکو‌ه، (29)، 117-130.
ش‍ب‍لی، اح‍م‍د (1370).  تاریخ آموزش در اسلام. (محمدحسین ساکت، مترجم). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ش‍بلی ‌ن‍ع‍م‍انی‌، م‍ح‍م‍د (1363). شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیات ایران. (سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی، مترجم). تهران: دنیای کتاب.
صاحب جواهر، عبدالعزیز (1311). کتابخانه های ایران: از ماقبل از اسلام تا عصر حاضر در داخله و خارجه وذکر برخی از نفایس کتب خطی ونسخ نایاب. ]تهران[ : فردوسی (چاپخانه).
صدری نیا، باقر (1378). راز و رمز شکوفایی دانش و اندیشه در عصر سامانی:  ن‍ام‍ه‌ آل‌ س‍ام‍ان. در  ع‍ل‍ی‌اصغر ش‍ع‍ردوس‍ت‌ و ق‍ه‍رم‍ان ‌س‍ل‍ی‍م‍ان‍ی (ویراستاران)، مجموعه ‌مقالات مجمع علمی تمدن،تاریخوفرهنگ سامانیان. تهران: م‍ج‍م‍ع‌ع‍ل‍م‍ی‌ت‍م‍دن‌.
صفا، ذبیخ‌الله (1347). تاریخ علوم و ادبیات ایرانی. تهران: ابن‌سینا.
صفا، ذبیخ‌الله (1332). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلام تا اواسط قرن پنجم. تهران: دانشگاه تهران.
عازم،  پرویز (1376). ساختمان و تجهیزات کتابخانه. تهران: هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور.
ع‍ش‌، یوس‍ف (1372).ک‍ت‍اب‍خ‍انه‌های‌عم‍ومی ‌و نیم‍ه ‌ع‍م‍ومی ‌ع‍ربی‌در ق‍رون‌ وس‍طی‌ (ب‍ی‍ن‌ال‍ن‍ه‍رین‌، س‍وریه ‌و م‍ص‍ر)‌. (‌اس‍دال‍ل‍ه ع‍ل‍وی، مترجم). م‍ش‍ه‍د: ب‍نیاد پ‍ژوه‍ش‍‌ه‍ای‌اس‍لامی‌.
ف‍قیهی، ع‍لی‌اص‍غ‍ر (1365). آل‌ب‍ویه‌: ن‍خ‍س‍تین‌س‍ل‍س‍ل‍ه ‌ق‍درت‍م‍ن‍د شیع‍ه ‌ب‍ا ن‍م‍ون‍ه‌ای ‌از زن‍دگی‌ج‍ام‍ع‍ه‌اس‍لامی‌در ق‍رن‍ه‍ای‌چ‍ه‍ارم‌ و پ‍ن‍ج‍م‌.‌ [ت‍ه‍ران‌]: ص‍ب‍ا.
‌ال‍ک‍روی، ‌اب‍راهیم‌س‍ل‍م‍ان (1987م). ال‍م‍رج‍ع‌فی‌ال‍ح‍ض‍اره ‌ال‍ع‍ربیه‌الاس‍لامیه‌. ع‍ب‍دال‍ت‍واب‌ش‍رف‌ال‍دین‌.ک‍ویت‌: ذات‌ال‍س‍لاس‍ل‌.
کسایی، نوراله (1374). ابن‏حبان بستی تحصیلات سفرها آثار علمی و خدمات آموزشی. تحقیقات اسلامی، 10 (1-2)، 69-82.
کسایی، نوراله (1358). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: دانشگاه تهران.
محتشم، حسن (1378). نقش سامانیان در احیای زبان فارسی. در علی‌اصغر شعردوست و قهرمان سلیمانی (به کوشش)، نامه آل سامان: مجموعه مقالات مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان.
محقق حلّی، جعفربن حسن (1408).  شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، (عبدالحسین محمدعلی بقال، محقق و مصحح).  ‌قم: مؤسسه اسماعیلیان.
م‍رع‍شی‌، م‍ح‍م‍ود (1374). ‌ن‍ظام ‌ک‍ت‍اب‍داری ‌اس‍لامی ‌در س‍ده ‌س‍وم‌ت‍ا ه‍ش‍ت‍م ‌ه‍ج‍ری ‌ق‍م‍ری‌. [م‍ش‍ه‍د]: ب‍نیاد پ‍ژوه‍ش‌‍ه‍ای‌اس‍لامی‌.
مزینانی، علی (1379). کتابخانه و کتابداری. تهران: انتشارات سمت.
مصاحب، غلامحسین (1345). کتابخانه. در دایره‌المعارف مصاحب فارسی. تهران: فرانکلین.
معروف، ناجی (1379). مدارس علمیه قبل از نظامیه. (جمال‌الدین شیرازیان، مترجم). در  م‍ه‍دی‌ م‍ح‍ق‍ق (به اهتمام)، ی‍ادن‍ام‍ه ‌ادیب نیشابوری: زن‍دگ‍انی ‌اس‍ت‍اد و م‍ج‍م‍وع‍ه ‌م‍ق‍الات ‌در م‍ب‍اح‍ث ‌ع‍ل‍می ‌و ادبی‌. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مقدسی، محمدبن احمد (1361). احسن ‌ال‍ت‍ق‍اسیم ‌فی ‌م‍ع‍رفه ‌الاق‍الیم‌(ع‍لی‌ن‍قی ‌م‍ن‍زوی، مترجم). ‌تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
ن‍اجی‌، م‍ح‍م‍درض‍ا (1380). س‍ام‍انیان‌: دوره ‌ش‍ک‍وف‍ایی ‌ف‍ره‍ن‍گ ‌ایرانی اس‍لامی. تهران: دف‍ت‍ر پ‍ژوه‍ش‌ه‍ای ‌ف‍رهنگی.
ن‍ش‍اط، ن‍رگ‍س؛ حری، عباس (1383)‌.  ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ آم‍وزش‍گ‍اهی ‌در م‍درس‍ه ‌ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌م‍دار‌. ت‍هران‌: ش‍ب‍ک‍ه‌ ک‍ت‍اب‌‏‏‏‏.
نفیسی، سعید (1383).  زن‍دگی ‌و ک‍ار و ان‍دیش‍ه‌ و روزگ‍ار پ‍ورسین‍ا. تهران: ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ دان‍ش‌.
ن‍ی‍ک‌پ‍رور، م‍ح‍م‍د (1351). ک‍ت‍اب‍خ‍انه‌های ‌اس‍ت‍ان ‌خ‍راس‍ان ‌از آغ‍از اس‍لام ‌ت‍ا ع‍ص‍ر ح‍اضر: ش‍ام‍ل ‌ک‍ت‍اب‍خ‍انه‌های ‌عمومی‌، خ‍ص‍وصی‌، آم‍وزشی‌، ش‍خ‍صی‌. مشهد: اداره‌ ک‍ل‌ف‍ره‍ن‍گ ‌و ه‍ن‍ر خ‍راس‍ان‌‏.
نیک‌کار، ملیحه (1374). آشنایی با کتابخانه و منابع آن. شیراز: انتشارات راهگشا.
همایونفرخ، رکن‌الدین (1344). ت‍اریخچ‍ه ‌ک‍ت‍اب‍خ‍انه‌های ‌ای‍ران‌ و ک‍ت‍اب‍خ‍انه‌های ‌ع‍م‍ومی‌. تهران: سازمان کتابخانه‌های عمومی شهرداری‏.
همایونفرخ، رکن‌الدین (1345). تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران. هنر و مردم، 52 (7-4)، 10-15.
همایونفرخ، رکن‌الدین (1345). تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران. هنر و مردم، 50 (7-4)، 18-21.
همایونفرخ، رکن‌الدین ( 1345-1346). تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران. هنر و مردم، 53 و 54 (7-4)، 15-20.
همایونفرخ، رکن‌الدین (1346). تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران. هنر و مردم، 56 و 57 (7-4)، 36-49.
همایونفرخ، رکن‌الدین (1347). ک‍ت‍اب ‌و ک‍ت‍ابخانه‌های ‌ش‍اه‍نش‍اهی ‌ای‍ران‌. ‌[ت‍ه‍ران‌]: وزارت ‌ف‍ره‍ن‍گ‌ و ه‍ن‍ر.
یاقوت حموی؛ یاقوت‌بن عبدالله (1938)، معجم الادبا. ب‍ی‍روت‌: دارالاحیا ال‍ت‍راث ‌ال‍ع‍ربی‌.
Bashiri, I. (1999). Samanid achievements. Dushanbe: Erfan
CAPTCHA Image