unavailable
unavailable
این مقاله روشهای مختلف ارزیابی گزارش پژوهشهای دانشگاهی و مقالههای استخراجشده از این پژوهشها را در کشورهای مختلف مورد بررسی قرار داده است. تأکید اصلی مقاله بر مسئله کیفیت و عوامل تأثیرگذار بر کیفیت گزارشهای پژوهش است. همچنین به معیارهای مجلهها و سردبیران آنها برای پذیرش مقالههای پژوهشی توجه شده است.
مطالعات اطلاعسنجی، بهدنبال افزایش ناگهانی در حجم اطلاعات تولیدی در سالهای پس از جنگ جهانی دوم، پیدایش علم اطلاعات در آن سالها، و از همه مهمتر فراگیری نظریه اثباتگرایی (پوزیتیویسم) در مجامع علمی غرب رواج یافته است. با وجود این، پیدایش واژه "اطلاعسنجی" در سه دهه اخیر و در واقع، چندین دهه پس از پیدایش علمی این حوزه (اطلاعسنجی) بوده است. اطلاعسنجی را امروزه، حوزهای بینرشتهای میدانند، چرا که پژوهشگرانی با تخصصهای گوناگون روشهای آن را بهکار میبرند. این نوشتار مشتمل بر بررسیهای تاریخی و مفهومی از چنین پژوهشهایی است؛ ضمن آنکه در پایان به مهمترین دیدگاههای انتقادی رایج در مطالعات اطلاعسنجی در دو بُعد معرفتشناسانه و روششناسانه آن اشاره مجملی شده است.
پایاننامههای کارشناسی ارشد و رسالههای دکترای تخصصی، مدارکی هستند که در فرایند تحصیل در این مقاطع و در نتیجه همکاری میان دانشجویان و استادان و با پشتیبانی مؤسسههای آموزش عالی پدید میآیند. دادههای مجموعه این مدارک در کنار هم، به خودی خود، و همچنین در مقایسه با دادههای منابع دیگر میتوانند اطلاعات جدیدی را فراهم آورند. برای تحلیل این مدارک با هدفهای گوناگون، پژوهشها و مطالعات زیادی انجام شده، اما مدلی جامع که ابعاد گوناگون این مدارک را پوشش دهد، ارائه نشده است. به همین دلیل، در این مقاله با مرور نوشتجات، اقلام تحلیل پایاننامهها و رسالهها در پژوهشها و مطالعات پیشین استخراج و در قالب دستهبندی یکپارچهای ارائه میشوند. به این منظور ابتدا تحلیل اطلاعات و فنون آن بررسی و سپس کاربرد این فنون در تحلیل اطلاعات پایاننامهها و رسالهها در پژوهشها و مطالعات پیشین ارائه میگردد. در ادامه اقلامی بیان میشوند که در این پژوهشها و مطالعات مورد توجه قرار گرفتهاند. در پایان نیز مجموعه این اقلام براساس ابعاد گوناگون دستهبندی میشوند.
مقاله حاضر با استفاده از آمارها و شاخصهای مؤسسه اطلاعات علمی به بررسی وضعیت تولیدات علمی نمایهشده ایران در پایگاه وبآوساینس (دبلیو.اُ.اس.) در سال 2005 و 2006 میپردازد. از تعداد 6748 عنوان تولید علمی ایران در سال 2006، تعداد 6682 عنوان در پایگاه نمایهنامه استنادی جامع علوم (اس.سی.ای.ای.)، 193 عنوان در پایگاه نمایهنامه استنادی علوم اجتماعی (اس.اس.سی.ای.) و تعداد 16 عنوان در پایگاه نمایهنامه استنادی هنر و علوم انسانی (ای. و اچ.سی.آی.) نمایه شده است. این رقم در مقایسه با سال 2005، حدود 21 درصد رشد نشان میدهد. در هر دو سال، بیشتر تولیدات علمی ایران در قالب مقاله و به زبان انگلیسی بوده است. در عین حال، از تنوع زبانی و ارائه مدارک علمی سال 2006 کشورمان نسبت به سال 2005 کاشته شده است. براساس آمارهای وبآوساینس، پرکارترین نویسندگان سال 2006 ایران، م.م. هروی و م. دهقان بودهاند که بهترتیب با 57 و 47 عنوان تولید علمی، حدود 55/1 درصد از کل تولیدات علمی نمایهشده ایران در پایگاههای مذکور را منتشر کردهاند. تا اسفند 1385، مقاله ”Absorption of water vapor on activated carbon: a briefoverview” با 16 استناد، بهعنوان پراستنادترین تولید علمی سال 2006 ایران محسوب شده است. همچنین، بیشتر تولیدات علمی ایران، در گروه موضوعی “Chemistry Multidisciplinary” نمایه شده است. نشریه Applied Mathematics and Computation نیز با انتشار 161 عنوان مقاله، بیشترین سهم را در انتشار تولیدات علمی سال 2006 کشورمان برعهده داشته است. از مجموع 19 نشریه نمایهشده ایران در پایگاههای مؤسسه اطلاعات علمی، تنها تعداد 6 عنوان در پایگاه وبآوساینس نمایه شده است. این 6 نشریه نیز حدود 18/4 درصد از کل تولیدات علمی ایران را منتشر کردهاند.
علم و فناوری در دنیای امروز از مهمترین عوامل توسعه و زیربنای توسعه پایدار در هر کشور محسوب میشود. به همین سبب، ارزیابی و شناخت وضعیت موجود علم و فناوری کشورها برای تغییر و بهبود شرایط، ضروری بهنظر میرسد. در طول پنجاه سال گذشته شاخصهایی بهمنظور سنجش علم و فناوری در جهان بهوجود آمده است که در این نوشتار به معرفی مهمترین آنها شامل شاخصهای علمسنجی، شاخصهای اُ.ای.سی.دی.ف شاخصهای یونسکو، شاخصهای آسهآن، و پس از آن ایران پرداخته شده است.
جی.ای.هرش شاخصی را برای ارزیابی برونداد علمی محققان پیشنهاد کرده است که به لحاظ سادگی و سهولت کاربرد و مزایای آن نسبت به سایر روشهای ارزیابی متداول، مورد توجه پژوهشگران علمسنجی قرار گرفته است. شاخص هرش که به "شاخص h" معروف است، عبارت است از h تعداد از مقالات یک پژوهشگر که به هرکدام دست کم h بار استناد شده باشد. در جهت تعدیل و تکمیل این شاخص، شاخصهای دیگری از جمله شاخصهای h-b، g، و h1 پیشنهاد شدهاند. در این مقاله، ضمن معرفی شاخص h و شاخصهای مکمل آن، مزایا و معایب این شاخص مورد بحث قرار میگیرد.
انفجار اطلاعات مانع تسخیر محتوای فیزیکی تمامی انتشارات توسط افراد و کتابخانهها میشود. در این میان، برای انتخاب اطلاعات باکیفیت، کتابداران و پژوهشگران نیازمند ابزارهای دانشسنجی معتبر هستند. تازهترین اطلاعات در مجلهها ارائه میشود و "عامل تأثیر" بهعلت کاربرد زیاد در جامعه علمی، بهعنوان ملاک تعیین کیفیت مجلهها پذیرفته شده است. از طرفی، این ابزار، کاستیهایی دارد که مانع رسیدن افراد و کتابخانهها به هدف نهاییشان میشود. این مقاله، با اشاره به کاستیهای شناخته شده کاربرد عامل تأثیر، به راهکارهای مکمل آن پرداخته و کارآییها و ناکارآییهای آن را نیز بیان میکند.
هدف مقاله حاضر بررسی برترین کشورهای علمی جهان اسلام است. ایران، ترکیه، و مصر بهعنوان قدرتهای علمی جهان اسلام مورد توجه پژوهش حاضر قرار گرفتهاند پژوهش حاضر براساس گزارشهای پایگاه طلایهداران علم مؤسسه آی.اس.آی.، در دورهای 5 ساله از سال 2003 تا ژوئن 2007 و در 22 رشته علمی صورت پذیرفته است. در مقاله حاضر مؤسسات کشورهای اسلامی نمایهشده در آی.اس.آی.، که در واقع جزء 1 درصد صدر کشورهای دنیا در رشتههای مختلف علمی هستند، بررسی شده است. این بخش شامل 3248 مؤسسه است. همچنین نشریات کشورهای اسلامی در بخش علوم، گزارش استنادی نشریات شامل 6088 نشریه، و بخش اصلی شامل 14078 نشریه مؤسسه آی.اس.آی. بهمنظور استخراج دادهها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بودجه تحقیق و توسعه، وضعیت علمی، حجم انتشارات، و استنادهای کشورهای اسلامی در 22 شاخه موضوعی از جمله مباحث دیگر مقاله حاضر هستند.
در حال حاضر عامل تأثیر بهعنوان یکی از مهمترین ابزارهای سنجش مجلات علمی توسط مجامع مختلف پذیرفته و تأیید شده است. استفاده گسترده از این ابزار در زمینههای مختلف، منتقدان و متخصصان کتابسنجی را بر آن داشته که به بررسی محدودیتهای آن پرداخته و متغیرهای تأثیرگذار بر آن را شناسایی کرده و در صورت امکان ابزارهای مکمل یا جایگزین را برای آن معرفی کنند. مقاله حاضر ضمن معرفی عامل تأثیر به بررسی محدودیتهای آن پرداخته و متغیرهای تأثیرگذار بر آن را شرح میدهد. در ادامه سعی شده کاربردهای نادرست و رایج عامل تأثیر بررسی و بخشی از انتقاداتی که به آن وارد است تشریح شود. در خاتمه بهطور خلاصه ایرادهای معرفیشده مکمل و جایگزین عامل تأثیر مرور میشود.
ارتقای علمی پژوهشگران و استادان در همه جای دنیا با معیارهایی انجام میشود که جنبههای گوناگون کارهای علمی و آموزشی ایشان در محاسبات لحاظ شده باشد. در این میان آثار منتشرشده استادان از مهمترین اقلام مورد محاسبه است که در ایران میتوان آن را به دو دوره قبل از 1375 و بعد از آن تقسیم کرد. از سال 1375 این محاسبه با استفاده از عامل تأثیر مجلات برگفته از نمایههای استنادی مؤسسه تامپسون (آی.اس.ای.) انجام میشود. محاسبه با این شاخص، با ایجاد انگیزه در گروهی از استادان همراه بود و به مرور با انتقاد گروه دیگری نیز همراه شد که اوج چالشهای آن در یکی دو سال اخیر به مطبوعات و رسانهها کشیده شد. این مقاله با اشاره به انتقادات موجود و در جهت تعدیل نوع استفاده از این شاخص به تجربههای سایر کشورها، بهویژه تجربههای پژوهشگران حوزه علمسنجی در ایالات متحده و اروپای غربی میپردازد که منجر به پیشنهاد اصلاحاتی در این شاخص یا معرفی شاخصهای جدید شده است. در اینجا شاخصهای متیو، هرش، شاخص جی، شاخصهای مبتنی بر استفاده از مجلات مانند شاخص وای، و نیز شاخصهای مبنتی بر نرمالسازی مانند شاخص کراون معرفی و نحوه محاسبه آنها توضیح داده خواهد شد.
فرضیهها یا پرسشهای پژوهش از ارکان اصلی یک پژوهش بهشمار میروند. علیرغم اهمیت فرضیه، برخی بر این باورند که فرضیه همیشه لازم نیست. بررسی فرضیههای بهکار رفته در برخی از پایاننامههای کارشناسی ارشد کتابداری نشان میدهد که این فرضیهها با توجه به معیارهای متداول ارزیابی فرضیهها درست هستند، اما با درنظر گرفتن معیاری (معیارهایی) که در این نوشته مورد بررسی قرار خواهد گرفت این پرسش مطرح میشود که: 1) آیا اصولا این فرضیهها لازماند؟ بهعبارت دیگر، با وجود پرسشهای پژوهش، نیاز به ارائه فرضیه هست؟ و 2) اگر این فرضیهها لازماند، فرضیههایی درست و منطقی هستند یا نه؟ بنابراین، آنچه در زیر میآید بر آن است تا اولاً بررسی کند که آیا در همه موارد فرضیه لازم است و ثانیاً معیاری (معیارهایی) برای ارزشیابی فرضیهها، افزون بر آنچه معمولاً در کتابهای روش پژوهش درباره ارزیابی فرضیهها داده میشود ارائه کند. همچنین با بررسی برخی فرضیههایی که در برخی پایاننامههای کارشناسی ارشد کتابداری آمده است روشن کند که این فرضیهها تا چه اندازه از ارزش برخوردارند.
وبسنجی، یکی از شاخههای علمی پرکاربرد در کتابداری و اطلاعرسانی شناخته میشود. در وبسنجی تلاش میشود فعالیتهای مختلف موجود در محیط وب بهصورت کمّی درآمده و قابل اندازهگیری شود، تا بتوان براساس اطلاعات کمّی بهدست آمده درخصوص رفتارها، درباره آینده، بهبود روشها، طراحی سایتها، تقویت و اصلاح موتورهای کاوش، و بهطور کلی فعالیت در محیط وب تصمیمگیری کرد. این شاخه علمی که از نیمه دوم دهه 1990 پا گرفته و گسترش یافته است، مبانی خود را از روشهای کتابسنجی، اطلاعسنجی، و علمسنجی گرفته و اکنون به مبنایی برای انجام اغلب فعالیتهای علمی درخصوص وب تبدیل شده است. در این پژوهش، تلاش شده است ضمن معرفی وبسنجی و تاریخچه آن، تصویری کلی از این موضوع و فعالیتهای مرتبط با آن و مباحثی چون دامنه، کاربرد، روشها، تحلیل پیوندها، انگیزه پیوند، خوشهبندی، عامل تأثیرگذار وب، وبسایتهای هسته، و چالشهای این حوزه مورد بررسی قرار گیرد.
در سالهای اخیر، گوگل اسکالار بهعنوان پایگاه استنادی چندرشتهای رایگان، که طیف نسبتاً گستردهای از انواع منابع اطلاعاتی ادواری و غیرادواری را پوشش میدهد، مورد توجه قرار گرفته است. تحقیق حاضر قصد دارد درصد همپوشانی نسبی میان این پایگاه و پایگاه استنادی "وبآوساینس (آی.اس.آی.)" را در چهار رشته از علوم (شیمی، فیزیک، زیستشناسی، و کامپیوتر) بهمنظور نمایان ساختن کاربرد احتمالی این پایگاه نوظهور بهعنوان مکمل پایگاههای استنادی سنتی در ردگیری استنادی یا سنجش اثرگذاری تحقیقات مورد بررسی قرار دهد. همچنین، نوع انتشار و سطح دسترسی منابع استنادی منحصر بهفرد گوگل اسکالار و نیز افزایش نسبی استنادی آی.اس.آی. و گوگل اسکالار نسبت به یکدیگر در یک دوره چهار ماهه مورد تجزیه تحلیل قرار میگیرند. به همین منظور، 4184 استناد استخراج شده از پایگاه وبآوساینس با 5589 استناد بازیابی شده از گوگل اسکالار به 882 مقاله تحقیقی در 39 مجله نمایهشده در پایگاه وب آو ساینس مقایسه شدند. نتایج تحقیق نشان داد که درصد همپوشانی نسبی برای پایگاه آی.اس.آی.، در چهار رشته از علوم 57 درصد (2387 استناد مشترک) است. در این وادی، تفاوتهای میانرشتهای عامل بسیار مهمی در میزان همپوشانی در دو پایگاه اطلاعاتی استنادی تشخیص داده شد. بهطوری که درصد همپوشانی نسبی در رشتههای زیستشناسی (66 درصد)، فیزیک (62 درصد)، و علوم کامپیوتر (57 درصد) بهطور قابل توجهی بیشتر از رشته شیمی (33 درصد) بهدست آمد. همچنین، در رشتههای شیمی و زیستشناسی مقالات مجلات، در رشته فیزیک مقالات E_print، و در رشته کامپیوتر مقالات کنفرانس بیشترین نوع منابع استنادی منحصر بهفرد گوگل اسکالار را تشکیل میدادند که در پایگاه وبآوساینس قابل ردگیری نبودند. نتایج بخش دیگری از تحقیق نشان داد که 70 درصد از منابع استنادی منحصر بهفرد گوگل اسکالار بهصورت تماممتن قابل دسترس هستند و در چهار رشته از علوم درصد افزایش استنادها در طول مدت زمان چهار ماه برای پایگاه آی.اس.ای.، 12 درصد و برای پایگاه گوگل اسکالار 22 درصد است. با توجه به نتایج بهدست آمده میتوان گفت که استنادهای برگرفته از پایگاه گوگل اسکالار را میتوان بهعنوان مکمل استنادهای ای.اس.ای. در ردگیری استنادی مورد استفاده قرار داد، اما باید در سنجش اثرگذاری تحقیقات مبتنی بر استنادهای استخراج شده از این پایگاه، به عامل تفاوتهای میانرشتهای در تعداد و نوع استنادهای وبی توجه داشت.
همکاری علمی و تألیف مشترک یکی از رویکردهای متعارف در جامعه دانشگاهی است که در طول چند دهه گذشته بر اهمیت، دامنه، و شیوههای آن افزوده شده است. همکاری علمی را میتوان بازتاب فعالیتها و رویکردهای جامعه علمی بهشمار آورد. مطالعه و بررسی این مقوله میتواند به جامعهشناسی علم نیز کمک کند. این مقاله، ضمن مرور تاریخچه و تعاریف مختلف این مفهوم، به بررسی جوانب مختلف پدیده همکاری علمی و مسائل مطرح در آن پرداخته و الگوهای مختلف همکاری علمی، شبکههای تألیف مشترک، روشهای مورد استفاده، و نیز مزایای گوناگون همکاری علمی را بهطور ویژه مورد توجه قرار داده است.
مقاله حاضر نتایج پژوهشی در مورد ارتباطات آماری میان پدیدآورندگی برحسب تعداد مؤلفان، تعداد واژگان/ اصطلاحات مهم در عنوان مقالات، تعداد منابع استنادشده، و تأثیر استنادی مجموعهای متشکل از 467 مقاله منتشرشده در مجله بینالمللی > علمسنجی<، بین سالهای 1999 تا 2003، را ارائه میکند. تحلیلها نشان میدهد که کنترل رشد پویای استنادها و میانگین تأثیر استنادی مقالات بهشدت به پدیدآورندگی بستگی دارد که خود از طریق تعداد مؤلفان به ازاء هر مقاله سنجیده میشود. آزمون مجذورگی مشخص کرد که تعداد منابع استناد شده در مقالات و تأثیر استنادی آنها به هم وابستهاند. همچنین درجه پیوستگی خطی نسبتاً بالایی بین تعداد دفعات استنادشده به مقاله و تعداد منابع موجود در آن دیده میشود. در ادامه، تحلیلها نشان داد که در هیچیک از مراحل تجمع، پیوستگی آماری معناداری بین تأثیر استنادی و تعداد واژگان مهم در عناوین مقالات وجود ندارد.
تعداد مجلات علمی بهحدی زیاد شده است که افراد، سازمانها، و کتابخانههای سازمانی بهطور کامل نمیتوانند محتوای فیزیکی مجلات را ذخیره کنند. بهمنظور اولویتبندی انتخاب منابع اطلاعاتی باکیفیت، کتابداران و دانشمندان نیازمند ابزارهای تصمیمگیری مطمئن هستند. عامل تأثیر (آی.اف.) رایجترین ابزار برای تصمیمگیری درباره اینکه کدام مجلات باید امتیاز تحقیقی دریافت کنند یا مورد توجه خوانندگان قرار گیرند، بهشمار میرود. با وجود این آی.اف. اغلب نادرست تعبیر و تفسیر میشود. این مقاله شرح میدهد که آی.اف. چگونه محاسبه میشود، چگونه در محاسبه آن تورش بهوجود میآید، به چه سؤالاتی میتواند و به چه سؤالاتی نمیتواند پاسخ گوید، و چگونه گروههای تخصصی مختلف میتوانند از آن بهره ببرند.
حوزه علوم کتابداری و اطلاعرسانی در خلال نیمه دوم سده پیشین روشهای پژوهشی علوم اجتماعی را مکرراً بهکار گرفته است. روش پژوهش "ارزیابی کمّی" به همراه یکی از مفاهیم مرتبطش یعنی "استاندارد اندازهگیری" نیز بهطور ویژه مورد استفاده قرار گرفتهاند. برایند این امر توسعه ابزارهای پژوهشی اختصاصیتر نظیر کتابسنجی، علمسنجی، اطلاعسنجی، و وبسنجی بوده است. این یادداشت ارتباطی کوتاه تلاش میکنند تا نظام استاندارد اندازهگیری را برای وضع مفهومی نوین در مطالعات سنجشگرانه علم اطلاعرسانی بهکار گیرد. این مفهوم "وبنگاشتسنجی" نامیده میشود. در این مقاله، وبنگاشت اجمالاً مرور و وبنگاشتسنجی به عنوان یکی از روشهای پژوهش علوم کتابداری و اطلاعرسانی تعریف میشود. کارکردهای وبنگاشتسنجی برشمرده و روشهای پژوهش وبنگاشتسنجی خلاصه میشوند.